VNExp - ASEAN Paragames năm 2003 tại Hà Nội, nhờ vào lợi thế nước chủ nhà, không mất chi phí đi lại, cơ hội cho các VĐV khuyết tật nước ta tham gia tranh tài rất nhiều.
Với nhiều người khuyết tật, thì đó là lần duy nhất trong đời họ được dự một giải đấu lớn. Người khuyết tật nước ta rất khó có điều kiện theo đuổi thể thao, thậm chí là thể thao phong trào, vì vấn đề kinh tế.
Tôi quen một người như thế. Cô tham gia tranh tài ở môn cầu lông, nội dung đôi nữ xe lăn, đoạt huy chương bạc giải năm ấy, rồi sau đó cũng giải nghệ luôn. Chiếc vợt dùng để thi đấu ở ASEAN Paragames treo bám đầy bụi ở góc nhà.
Chồng cô nghiện. Đồ đạc trong nhà lần lượt bị bán. Nhưng cô gái không tiếc, không khóc. Nhưng rồi căn nhà bắt đầu không còn gì để lấy, và đến lượt chiếc vợt biến mất. Phải tới tận khi ấy, cô mới khóc. Cô khóc rất nhiều, và nói với tôi rằng, bởi vì đó là kỷ niệm đẹp nhất trong đời; kỷ niệm về một lần duy nhất cô không mặc cảm rằng mình là một người khuyết tật, thấy mọi người không kỳ thị mình, mà nhìn nhận như một người bình thường.
Tôi nhớ lại câu chuyện ấy khi nghe tin vui từ Rio de Janeiro - lần thứ 2 trong năm nay, Việt Nam có một huy chương vàng Thế vận hội. Đó là Thế vận hội dành cho người khuyết tật, Paralympic, với chiếc HCV lịch sử của vận động viên cử tạ Lê Văn Công.
Trong phần phát biểu sau khi đăng quang, Lê Văn Công nói rằng anh hy vọng tấm huy chương này sẽ “giúp những người kém may mắn nhìn vào để có thêm động lực phấn đấu”.
Đúng là chiếc huy chương quý giá ấy, với những người khuyết tật như chính tôi, là một niềm động viên lớn, một cảm hứng sống – không kém gì chiếc huy chương mà Hoàng Xuân Vinh đã giành được ở Olympic. Nhưng tôi còn muốn chiếc huy chương của anh Lê Văn Công có một tác động nữa: nó không chỉ nên là cảm hứng cho người khuyết tật, mà còn là cảm hứng cho những người lành lặn.
Trong một ngày mà khắp nơi trên mặt báo người ta thấy hình ảnh của Lê Văn Công ngồi trên chiếc xe lăn, khắp nơi chữ “người khuyết tật” được nhắc đến, tôi muốn nó là cơ hội để xã hội nhìn lại việc ứng xử với người khuyết tật.
Cô bạn của tôi không quá mẫn cảm khi nghĩ rằng giây phút đoạt huy chương bạc ASEAN Paragames là “lần duy nhất trong đời” được đối xử bình thường. Những trở ngại mà người khuyết tật gặp phải trong xã hội là muôn hình vạn trạng, và đôi khi sự phân biệt đối xử phổ biến đến mức chính người thực hiện cũng không nhận ra.
Ví dụ như tôi đi dạy, hay được khen kiểu: “Thày Nam trông cũng đẹp trai đấy, chỉ tội cái chân…”. Người nói câu đấy có thiện ý khen thật, nhưng cái phản xạ vô thức nhắc đến chân tôi thì họ không làm chủ được. Họ không nghĩ rằng mình làm người khác tổn thương. Hay là những câu quen thuộc kiểu “Khổ thân con bé xinh thế mà ngồi xe lăn”, người nói cũng mang thiện ý thông cảm thật. Nhưng tác động thì ngược lại.
Ngay cả những hành vi giúp đỡ khi không cần thiết, thật ra cũng là một hành vi phân biệt đối xử. Có lần, ở Tam Cốc, tôi đang tha thẩn chụp ảnh, thì bị một cậu thanh niên hăm hở chạy đến “giúp” dìu xuống thuyền. Chưa kịp phản ứng gì đã thành ra bị “bắt cóc” lên thuyền và phải đi thêm một vòng khu di tích nữa. Hoặc có lần, tôi chứng kiến một cậu đang đứng lần mò đọc báo dán bảng tin, thì có hai cô gái trẻ nhanh nhảu chạy đến đọc to toàn bộ nội dung tờ báo “giúp” cậu kia. Cậu tức lắm, vì cho rằng người ta nghĩ mình thiểu năng trí tuệ. Chính hành động “giúp đỡ” kiểu ấy, hơn gì hết, nhấn mạnh với người khuyết tật rằng họ… khuyết tật.
Những chuyện tôi kể có lẽ nhiều người sẽ cho rằng vặt vãnh. Nhưng chính bởi vì chúng nhỏ bé, nên không nhiều người nhận ra thường ngày. Rất nhiều công trình xây dựng ở nước ta, kể cả công trình công cộng, không có lối đi dành cho xe lăn.
Khi cái tên Lê Văn Công được xướng lên tại Rio, quốc ca Việt Nam được cử lên để tôn vinh một người ngồi trên xe lăn, tôi muốn tin rằng thông điệp được bắn đi không chỉ dành cho người khuyết tật.
Chiếc huy chương vàng ấy là để tặng cả cho những người bình thường. Để họ có một cơ hội nghĩ về người khuyết tật, hay rộng hơn, là về những nhóm thiểu số, nhóm yếu thế trong xã hội.
Chiếc huy chương vàng ấy, đã gián tiếp nói với thế giới rằng chúng ta là một quốc gia có thể tạo cơ hội để một người khuyết tật được vươn tới đỉnh cao của thể thao. Giờ chúng ta có trách nhiệm nhìn lại và hiện thực hoá điều đó.
Chiếc huy chương vàng ấy, là lời nhắn gửi để không còn ai, thuộc nhóm yếu thế nào, phải khóc vì tủi thân như những người tôi đã gặp. Cho dù họ là người khuyết tật, người nghèo, người dân tộc thiểu số hay bệnh tật…
Trước khoảnh khắc lá cờ Việt Nam một lần nữa được thượng tại Rio, tôi rất muốn bạn nhìn lại và tự hỏi: đã bao giờ mình vô tình làm tổn thương một người yếu thế?
